POETRY

Balangiga

NI RICHARD GAPPI

I. Parapamatba

Casiana Nacionales, acting as the “parapamatbat” (the one who leads the prayer) rush from the church, and with rosary beads held high, extolled and rallied the people to attack.

                                                       -isang tala ukol sa atake ng mga taga-Balangiga, Samar

Inaaba kami

ng mga ginoong napadpad dito

ayon daw sa iyong bulong.

Pinuno nila ng barya at grasya

ang kanilang bulsa

dahil sumasakanila ka raw

at bukod-tangi mo silang pinagpala.

Itinatwa nila ang aming tuwa.

Kaya sa kanila ang ligaya

at sa amin ang dusa.

Gayunman, hindi ito

misteryo para sa amin.

Batid mong umiikid na siklo

ang nakabakat sa aming daldak

at may dugong nakakulapol

sa badhi ng aming alaala.

Sa pagtaas ng rosaryo, Panginoon,

iniaangat ko sa iyo

ang dalit ng lupang dagan-dagan

ng dayong talampakan.

Sa bawat pisil ng hinlalaki

sa mga butil ng bubog,

sindiin nito ang bagsak

ng bolo, piko, pala, at itak

sa ulong ayaw naming yukuran;

sa mukhang taliwas sa iyong katauhan;

at sa balikat na itinuring kaming hindi kapantay.

Kaya patnubayan nawa kami

ngayong Linggo ng umaga.

Habang sabay-sabay

na namumutawi sa aming mga labi

ang misteryo ng kinimkim na luwalhati:

“Atake! Balangigan-on!”

II. Amen

Capt. Thomas Connell, leader of the 9^th Infantry assigned to Balangiga, Samar, was sitting near a window saying his prayers when the attackers stormed into his room.

Bukas at malapad

na daigdig ang nakalatag

sa aking panginorin, Panginoon.

Sa pagdaop ng mga palad,

nais kong matutop

ang palad ng makinis na bukas.

Hindi ka namin sinisisi.

At hindi kami nagsisisi:

kung ipinadpad mo man kami rito

sa bayang laging nakakunot

ang rabaw ng dagat.

Gayunman, kung tumubo

sa aming badhi at daldak

ang mga kalyo at kulugo,

sanhi ng ‘di mabilang

na kalabit sa gatilyo

at pagpagkit ng kalburo,

iadya mo kami.

Alam mong higit

sa hinahong kaloob ng dalangin,

itinuro mo sa amin ang magalit.

Tulad ng ginawa mo

nang nasa harap ka ng patio.

Alam mo, Panginoon,

na upang mabatid ng bagong

tagpo naming mga kapatid

ang tapat naming malasakit,

paminsan-minsan,

kailangang kumulo ang aming dugo

tulad ng aserong dinadarang sa apoy.

Kung mangyari man ito,

tanggapin nawa ang pagyukod ng ulo.

Alay naman ang lahat na ito

para sa kanila –

silang kulay-kalawang ang balat

at hindi makapanimbang

sa sariling talampakan.

Kaya bigyan kami ng unawa.

Sumaamin ang iyong awa.

Siya nawa.

III. Panday           

Rosauro Cabillo was a blacksmith who provided weapons, including knives smuggled to prisoners in the Sibley tents in water carriers the previous night. He was believed to have died in the attack.

Nang silaban

ng isang taga-Tondo

sa sentro ng Maynila

ang liyab ng tabak,

apoy itong kumalat 

hanggang

sa aliw-iw ng aming dagat.

Limang taon pa lamang ngayon

ang pingas na inaagaw ng panahon

sa talas ng aming pandama.

Gayunman, hindi pa

kinakalawang ang aming alaala.

Singliwanag pa ng mga kintal 

ng hinuhulma kong bakal

ang aming katwiran.

At ito ang katwiran:

lakas sa aming bisig

ang tanging magbibigkis

at apoy lamang

ang magpapakupot sa asero.

Dito namin hinubog

ang lunggati ng aming pagkatao

at isinaulo ang dalumat na ito ng kahapon

sa gatla ng aming mga noo.

Talino itong inangkin pa namin

mula pa kina Sumuroy,

Tamblot, at Dagohoy.

IV. Dila ng Umaga

Vicente Candillosas was the teen-age boy who rang the church bell for the attack.

Hindi ako

si Crispin o Basilio na ipinaubaya

ang likod at mga hita sa latigo ng kura.

Hindi rin ako bata-batuta

at halaga ko’y

hindi isang perang muta.

Sapagkat batid kong

hindi sapat ang tumunganga,

lalo na sa gawain

at usapan ngayon ng mga matatanda.

Isinilang ako sa panahong

napapanikluhod ang lahat

sa oras na kumalat na

ang kilapsaw ng kalembang.

Kapag humilata na ang araw sa malikot

na panginorin ng aming dagat, isusudsod na naman

ng mga parapamatbat ang kanilang mga tuhod

sa sahig na niyayapakan ng mga dayuhan.

Pipisilin nila

ang mga butil ng kristal

sabay ang pag-ikid sa bibig

ng mga litanyang walang patid.

Kaya narito ako ngayon

(patunay sa pagsuway sa bilin ni Ina).

Handa kong batakin ang lubid

na magiging dila at signos

sa tagong-diwa na ipababatid.

V. Kuwentong tinahi ng isang mananahi

The officers sat up late supervising the captain’s houseboy Francisco in sewing the mourning bands on their uniform.

Singlalim ng nangangalumatang ulap

noong Biyernes, Setyembre 26,

ang panimdim na tinatahi sa kanilang kamiseta.

Tulad ng iniutos ng kanilang Kapitan,

ililislis nila ito sa manggas

pag-ikid ng buwan;

kasabay ang wagayway-paalam

ng kanilang bandilang nasa hati ng tagdan.

Tanda ito sa pagkatastas ng mga bituin

sa hiblang panaginip na hinabi raw ng langit.

Buhat ng sulat

buhat sa pinagyaman nilang lupa

ang balitang sinaksak at napatay

ng asesino ang Pangulo ng Estados Unidos.

Sa pagpanaw ng kanilang punong militar,

ayon pa rin sa Kapitan, mamamaalam na rin

ang mapagkandiling pananakop

na kumupkop sa aming mga Filipino.

Ngayong alas otso ng umaga,

Linggo, Setyembre 28,

susulsihin ng aking dila

ang maaaring napunit na kuwento

nang salakayin at paslangin sila

ng aking mga kababayan.

Tatahiin ko ang katotohanan:

na tunay na tapat ang 48 sundalo

ng Company C ng 9^th Infantry,

lalo na ang kanilang Kapitan;

sinamahan nila si Pangulong McKinley

hanggang sa kanyang libingan.

VI. Pintakasi           

It is a custom in Samar since time immemorial that whenever it is desired to clean the streets of town from weeds and herbs, the local authorities call upon the inhabitants to perform this work called pintakasi. 

Sabado ng gabi, Setyembre 27,

nagtipon-tipon sila sa Canlara.

Mag-aala-una ng umaga, Setyembre 28,

inilikas tungo sa liblib ng bundok

ang mga bata, matatanda, at may sakit.

Samantala,

nagkanya-kanya naman ng puwesto

ang mga lalahok, batay sa plano.

Pinamunuan ni Maj. Eugenio Lopez

ang unang kumpanya. Sina Kapitan

Benito Canillas at Lt. Artemio Balaez

sa ikalawa. Sa ikatlo, sina G. Petre Abit

at Bartolome Ayjon ang nakatoka.

Sa ikaapat, sina Kapitan Lopez Angorin

at Pelagio Acosta ang mangunguna.

Sina Andres Hilaria at Pedro Avila

sa ikalima. Sina Pablo Paulo Gacho

at Custodio Salazar naman sa ikaanim --

sila ang bahala sa mga damong nakapaligid

sa simbahan. At ang ikapito, pamumunuan naman

ni Valeriano Abanador, ang hepe ng lokal na pulisya.

Magsusuot ng palda at bestida ang marami sa lalahok.

Magdadala rin sila ng piko, pala, itak, at bolo.

Kapag naagaw na ni Abanador

ang baril sa bantay na sundalo,

paputukin niya ito sa alapaap.

Kakalembang naman ang simboryo.

Hudyat ang mga ito sa simula ng pintakasi.

VII. Ang Kanilang Itinuro

The army’s retaliation measures after the Balangiga attack included actions that resulted in the court-martial of two field commanders.

Nang tumestigo si Maj. Littleton Waller,

ang opisyal na itinalagang mamuno

upang papayapain ang isla ng Samar,

lalo na ang Balangiga,

ganito ang kanyang sinabi:

Inaamin kong binaril at pinatay namin

ang labing-isang katutubong tumulong sa amin

sa pagtugis ng mga tulisang nagtatago sa gubat.

Nais nila kasi kaming gutumin.

Kinutsaba nila ang mga tulisan.

Hindi nila sinabi sa aming meron pala

ritong nakatanim na ube at balinghoy.

                        Pero buong puso ko lamang

                        sinunod ang utos ng aking amo.

Inaamin kong binaril at pinatay namin

ang lahat ng bata, babae, lalaki, matatanda;

basta lahat ng sampung anyos pataas

na alam naming makapagdadala na ng armas.

                        Pero buong puso ko lamang

                        sinunod ang utos ng aking amo.

Inaamin kong minasaker namin

ang 39 na katutubo at mangmang,

sinunog ang 255 bahay,

at kinatay ang 13 kalabaw.

                        Pero buong puso ko lamang

                        sinunod ang utos ng aking amo.

Inaamin kong ninakaw namin

ang simboryo ng simbahan upang habambuhay

na umalingawngaw sa alaala ng aming mga apo

ang matagumpay na paghihiganti

para sa mga kasama naming pinatay

ng mga bandido at tulisan.

                        Pero buong puso ko lamang

                        sinunod ang utos ng aking amo.

Buong puso ko lamang sinunod

ang utos ng aking amo:

“I want no prisoners,

I wish you to kill and burn,

The more you kill ang burn,

The better it will please me!”

bilin sa amin ni Hen. Jacob Smith.

                        Buong puso ko lamang

                        sinunod ang utos ng aking amo:

                        ang gawing paraiso ang isang impiyerno.

Dahil sa matapat na sumunod

lamang sa utos ng kanyang amo,

pinawalang-sala siya sa hukom-militar

ng Kalihim sa Pakikidigma ng Estados Unidos.

Samantala,

nang tumestigo naman si Hen. Jacob Smith,

ganito ang kanyang sinabi:

Oo. Inaamin ko at sinususugan ko

ang lahat ng sinabi ni Major Waller.

Kaya lamang, nakaligtaan niyang sabihin

na sa limang buwan ng pagpapatahimik sa Samar,

humigit 50,000 lahi ng tsonggo ang pinababa namin sa puno.

Kaya nga sa humigit 312,000 populasyon bumaba ito sa 257,000.

Gayunman, nais ko ring sabihin

na buong puso ko lamang sinunod

ang utos ng ating punong militar,

ng ating Mahal na Pangulo.

Sa harap ng lipunang Amerikano,

ipinangako niya na sandali lamang ang digmaan.

                                    Alam n’yo ‘yon!

Pero tumatagal na ang digmaan

at malaki na rin ang ating gastos.

                                    Alam n’yo rin ‘yon!

Tanging sa singasing lamang ng nguso ng baril

ganap na mapapaamo at mapapatahimik

ang mga tulisan at bandido.

                                    Alam n’yo rin ‘yon!

Hindi nakumbinsi ang hukom-militar

sa argumento ni Hen. Smith.

Kaya hinatulan siyang nagkasala

at itiniwalag sa serbisyo-militar.

Nang magbalik siya sa kanyang bayan,

pinalakpakan siya ng kanyang mga kababayan.

“Mabuhay ka Hen. Smith! Mabuhay ka!” sigaw nila.

Tinanggap nila ang pagdating ni Smith

tulad ng isang nadistiyero

at bumabalik ngayong bayani ng bayan.

Inakbayan siya ng mga kapwa opisyal sa militar

na tumugis at nagmasaker din

sa mga katutubo ng Apache, Comache,

Kiowa, at Sioux sa Latina-Amerika.

Sa ganitong mabuting halimbawa,

itinuro ng unang imperyalista sa Asya

ang wastong kahulugan ng hustisya.

VIII. Hagulgol ng Gubat

In brutal retaliation for the Balangiga attack, villages were set on fire, crops were destroyed, and thousands are believed to have died.

I.

Ngayon ay labingsiyam at isa.

At dito sa aking tahanan, langit man

ay naliligalig, ayaw tumahan.

Nasasaid ang aking lakas

upang bigyan pa ito ng ibang pangalan.

Maliban sa impiyerno, impiyernong katahimakan

ang nakaratay sa lupa.

Sa maraming taon,

nakaukit sa kanyang mga puno at bundok

ang kanyang pangalan.

Ito ang Samar!

Sa maraming taon,

ibinubulong ng hangin at dalampasigan

ang kanyang pangalan.

Ito ang Samar!

Ito ang Samar!

Ngayon ay labingsiyam at isa.

At dito sa aking tahanan,

ang nakahimlay na kapayapaan

ay nakaukit sa lapida ng mga namatay.

II.

Tag-araw at totoong walang nakadapong halumigmig.

Ngunit nangangaligkig ako,

sukol ako ng aking mga tadyang at gulugod;

Pilit kong nilalabanan ang ‘di mabatid

na sumpang lamig mula sa Kanluran.

Tila ako isang batang sumisinghap,

nalulunod sa bangungot, nagpupumiglas na makakawala

sa malawak na kamay ng dagat,

o sa sikmura ng sinaunang kuweba,

o sa pagkakalingkis ng bolang apoy.

Tila ako isang langong pulpito na natutuliro,

mag-isang naglalakbay sa puso

ng gabi habang nasa kamposanto.

Ngunit hindi ito sementeryo –

wala ritong krus na nakatundos sa mga hungkag na hukay.

Walang punong santol na magsisilbing lilim

at pahingahan ng mga nagluluksa –

mga naulilang umaasa sa ulan,

pang-ampat sa nakatalukbong na init ng araw.

Sapagkat dito, isang dambuhalang lapida ang buong Isla.

Isang malawak na kamposanto itong arkipelago sa Asya.

Sapagkat dito, hindi tubig ang pumapatak na ulan

kundi mga bala mula sa bunganga ng Springfield.

Sapagkat dito, lamon ng Bolang Araw ang Sandaigdigan.

III.

Kaya ngayon, nagpasya akong maging isang panakot-uwak.

Kahit batid kong ni hindi mapapadako rito ang ulilang mayamaya

Kahit batid kong wala ritong madadagit na palay.

Lupa lamang ang narito na pinagyayaman.

Hindi ng init ng mga bulkan

kundi ng malalamig na bangkay.

Lupa lamang ang naritong patunay sa halubigat na nasa aking talampakan.

Lupa lamang ang narito na patuloy kong tutungtungan –

Hanggang maulinigan ko ang pinakamatining

na ungol, iyak, at sigaw ng humahagulgol na gubat --

kung saan naroon ang aking mga kasama at mahal sa buhay.

Na ang mga nalasog na buto ay tumatabing sa ‘di ko na masipat na panginorin;

Na ang mga natadtad na katawan ay simpatag ng gubat;

Na ang mga nabubulok na katawan ay tumatabon sa dating mga palayan –

isang tanawin ito, Oo, isang tanawin na higit pa sa kumunoy

na kailan man naisip ay kong hindi sasagi sa alamat ng aking nawalang kabataan.

Lupa lamang ang naritong patunay sa halubigat na nasa aking talampakan.

Lupa lamang ang narito na patuloy kong tutungtungan –

Hanggang dumating ang pagkakataon

na umawit ang sanggol sa aking sinapupunan,

at sabihin sa akin na ito,

ito na ang panahon upang humakbang ang panakot-uwak,

tunguhin ang dalampasigan ng Dagat Pasipiko

upang doon, maging isang ulilang mayamaya –

habang sinusukat ng pakpak ang lawak ng dagat

at humapon sa buhanginan ng dalampasigan.

At iluwal

Siya, siya na hindi ko kilala ang ama.

Siya na hindi ko mapagsino ang mukha ng kanyang ama.

Ngunit bakit, bakit kailangan ko pang alamin…

Siya, na isa lamang ang ari ng kanyang ama

sa lima o limampung ari ng puti na hindi tuli.

Ngunit walang pakundangang

sinalit-salit ang aking Malayong katauhan.

Sa bawat sibat, sa bawat diin, sa bawat pagwakwak –

Bawat igkas, bawat siklot, ang bawat pagsabog ng apoy

ay tila mga dambuhalang kamay,

nilalamutak ang aking sinapupunan, sinasakmal ang kalamnan.

Huwag nang banggitin pa

ang lunggati ng aking kaluluwa;

Kung totoo ngang

itong kaluluwa ang tanging ikinaiiba

ng babae at ng butas,

o ng lalaki at ng tagdang yari sa Amerika.

IV.

Oo aking anak.

Sasabihan ko kung sino man ang iyong ama.

Oo aking anak.

Sapagkat ikaw ang aking kaluluwa.

Ikaw ang aking pangalan at awit –

Ikaw ang aking kapayapaan!

Sapagkat kapwa kamatayan at paghihiganti ang kapayapaan.

At sa atin, dito sa Samar! Dito sa buong kapuluan!

Higanti ang makatarungang Himagsikan.

Ito ang aking natutuhan. Ito ang ituturo ko sa iyo.

At ito ang ating ibabanyuhay sa buong Samar.

Bulatlat

Ang tulang ito ay nanalo ng Ikatlong Gantimpala sa Talaang Ginto para sa Makata ng Taon noong 1999 ng Komisyon ng Wikang Filipino

Back to top

We want to know what you think of this article.