culture
Ibahin ang Paksa?
Ang
Kasalukuyang Panulaang Makabayan
sa Panahon ng Krisis at Rebolusyon
Ang halaga ng tula ay
sinusukat sa sugpungan ng rebolusyong pangkultura at sistemang
malakolonyal at malapyudal, ng rebolusyong pangkultura at digmang bayan,
ng rebolusyong pangkultura at sosyalistang konstruksyon; sa maikling
salita, sa sugpungan at ugnayan ng kultura at pulitika. At alam na natin
kung alin ang mapagpasya.
BY Gelacio Guillermo
Posted by Bulatlat
Sa pandaigdigang
kumperensya tungkol sa globalisasyon at terorismo na inisponsor ng
National Council of Churches of the
Philippines
noong 2002, sinabi ng isang progresibong Amerikanong intelektwal na sa
pamamagitan ng gera laban sa terorismo, tangka ng Estados Unidos na
“ibahin ang paksa.” Anya: “Sa halip na mag-usap tungkol sa hustisyang
panlipunan at pang-ekonomiko at kung paano itayo ang pandaigdigang
pakikipagkapatiran sa mahihirap at dinudusta, ang mga gobyerno sa daigdig
ay hinihila sa krusada laban sa masasamang gobyerno, yaong itinuturing ng
White House na mga rehimeng hindi katanggap-tanggap. Ang ibig sabihin
nito, ang pakikibaka para sa hustisyang panlipunan ay kailangang maging
pakikibaka rin laban sa pagpapatindi ng militarisasyon at paggamit ng
dahas para ipataw ang isang bagong kaayusang pandaigdig na nasa kontrol at
gabay ng Estados Unidos.” (William K. Tubb, “Globalisasyon: Pagkamkam sa
Yaman at Kapangyarihan ng Mundo”)
Sa ating bansa, ang
“pag-iiba ng paksa” ay nangangahulugan hindi lamang ng pagtalikod kundi ng
pursigidong pagdurog ng mga naghaharing uri sa mga pambansa at
demokratikong kahilingan ng mamamayan. Sa pamamagitan ng Medium-Term
Development Program (MTDP) (1993) na inilatag ng noo’y Presidenteng Fidel
Ramos, sinasagkaan ang panawagan para sa pambansang industrialisasyon at
tunay na reporma sa lupa (“makitid na nasyunalismo” ang turing in Ramos sa
panawagn) para ipa-lapa ang pambansang ekonomya sa imperyalistang
globalisasyon. At ikalawa, sa pag-apruba ng Visiting Forces Agreement (VFA)
at ACSA ng rehimeng Joseph Estrada noong 1999, ng Mutual Logistics Support
Agreement (MLSA) noong 2002 at ng Anti-Terror Bill sa malapit na hinaharap
bilang pagsunod ng rehimeng Arroyo sa doktrina ng Estados Unidos,
mangangahulugan ng direktang panghihimasok ng mga Amerikanong militar at
ng Coalition of the Willing sa gerang sibil o pambansang kilusang
mapagpalaya sa ngalan ng imperyalistang gera laban sa terorismo.
Ibinabadya ito sa pagkakategorya kay Jose Ma. Sison at ng PKP/BHB bilang
mga “foreign terrorist organization/individual” ng State Department, at sa
paglilista ng mga militanteng organisasyong masa, party list at NGOs
bilang kaaway ng estado sa video documentary, “Know your Enemy” (2004), na
inihanda ng Armed Forces of the Philippines bilang gabay sa pagkilos ng
mga pwersa nito laban sa naturang mga organisasyon at indibidwal.
Ang Paksang
Pambansa-Demokratikong Bagong Tipo
Mahigit 40 taon na
nang itakda ng rebolusyonaryong kilusan ang paksa o programa o adyenda
para sa pundamental na pagbabago sa ating lipunang malakolonyal at
malapyudal. Ang pagharap sa ganitong paksa ang ikinaiba nito sa mga
kilusang rebisyonista at reaksyunaryo at sabihin pa’y sa lahat ng
instrumento ng kapangyarihang pang-estado at ng naghaharing sistema.
Mula’t sapol at hanggang sa kasalukuyan, ang pagsusulong sa paksa ay hindi
isang madaling gawain dulot ng maraming kadahilanan; sapat nang sabihing
ang mga sagkang ito ay hindi lang mula sa labas ng kilusan kundi maging sa
loob nito, tulad ng paglihis sa batayang linya at malalaking kamaliang
nakapinsala sa takbo nito noong dekada otsenta ng nakaraang siglo.
Gayunman, noong taong nakaraan (2004), buong kumpyansang ipinahayag ng
pamunuan ang pag-iral ng “the other government” sa mismong tungki ng ilong
ng kaaway.
Ang kawastuhan at
kahalagahan ng paksa ng rebolusyong pambansa-demokratiko at kasunod na
rebolusyong sosyalista para sa mamamayan ay pinatutunayan araw-araw sa
kanilang buhay at pakikibaka sa ilalim ng nangakaraang rehimen at
kasalukuyang rehimeng US-Arroyo. Sukatan ang matatag, malalim at malawak
na pag-unlad ng digmang bayan at hayag na kilusang masa sa lunsod at nayon
ng kanilang paglahok at pagsuporta sa rebolusyong pulitikal.
Rebolusyong
Pangkultura
Ang rebolusyong
pulitikal ay praktika ng pag-agaw sa kapangyarihang pang-estado para
pagsilbihin sa pagsusulong ng interes ng mamamayan sa lahat ng larangan ng
paggugubyerno at buhay panlipunan. Kaagapay nito at may sariling
kaangkinan ang rebolusyong pangkultura. Sa karanasan ng kilusang
pambansa-demokratikong bagong tipo, inumpisahan ang rebolusyong
pangkultura sa anyo ng kilusang propaganda bago pa man ilunsad ang
rebolusyong pulitikal sa anyo ng matagalang digmang bayan, at nagpapatuloy
at nakapakat sa kondukta ng digmang bayan at hayag na kilusang masa na
kaipala’y hindi nawawala ang kaangkinan ng rebolusyong pangkultura bilang
isang malawakang kilusan sa buong lipunan sa loob at labas ng organisadong
pormasyon. Totoong kumplikado ang rebolusyong pangkultura batay sa teorya
at praktika nito sa dating Unyong Sobyet at dating sosyalistang Tsina,
kung kaya marahil ipinanukala ni Sison sa kanyang artikulo, “Ang Ating
Tindig tungkol sa Sosyalismo” (1992) na masinsing pag-aralan ang
proyektong ito dito at sa ibang bansa.
Para sa layunin ng
talakayang ito, sapat nang tiyakin ang katangian ng rebolusyong
pangkultura sang-ayon sa praktika ng rebolusyonaryong kilusan, una, bilang
instrumento sa paghahanda sa kalooban ng mamamayan para sa pagbabago at
maging bahagi ng pakikibaka tungo sa pagbabagong ito. Ikalawa, sa mauunlad
na lugar sa mga larangang gerilya, kung saan nakatatag na ang mga lokal na
organo ng kapangyarihang pulitikal ng mamamayan, tungkulin ng rebolusyong
pangkultura ang pag-aayon ng kalagayang suhetibo o ang paraan ng pagtingin
sa realidad, at ng kalagayang obhetibo, o ang pagbabagong material sa
kapaligiran. At ikatlo, sa isa namang mas malawak na pagtingin, ang
rebolusyong pangkultura ay ang suhetibong proseso ng pagbaklas sa mga
gawing burges at pyudal para tanggalan ng suportang kultural ang lumang
kaayusan sa ekonomya at pulitika. Halimbawa nito ang tinatawag ng mga
makata ng KM 64 na “pagdurog sa pader ng kabulaanan” (Manipesto 2004)
Panulaang
Progresibo, Rebolusyonaryo
Nakapusisyon ang
progresibo at rebolusyonaryong panulaan bilang partikular na aksyong
pangkultura sa anumang antas ng pagpapahalaga sa rebolusyong pangkultura.
Taglay ng seksyong ito ng panulaang Pilipino ang paksa ng pambansang
pagpapalaya at demokrasya mula pa noong dekada sisenta hanggang sa
kasalukuyan sa harap ng mga pagbabago sa timbangan ng rebolusyon at
kontrarebolusyon at sa pangkalahatang kalagayan sa pulitika, ekonomya at
kultura ng lipunan. Tulad ng mga nauna, ang mga bagong makata ay mula sa
hanay ng mga kadre, Pulang mandirigma, organisadong manggagawa at
magbubukid, kabataang aktibista, at kaalyado mula sa panggitnang
pwersa.Ang kanilang mga likha ay nalilimbag sa mga sentral na publikasyon
ng kilusan at pahayagang masa sa rehiyon, sa mga tsapbuk, polyeto, website
at blog at sa mga seksyong pangkultura ng mga alternatibong ahensya sa
pagbabalita. Malaganap ang paggamit ng Pilipino at mga wika sa rehiyon,
samantalang mangilan-ngilan na lamang ang mga tulang nasusulat sa Ingles.
Binabasa nila ang kanilang mga tula sa mga pagtitipon, halimbawa’y sa mga
piketlayn, rali at iba pang pagtitipon. Sa ilang hayag na babasahin,
hindi na kakatwa ang pagsasama-sama ng mga tula mula sa mga sonang gerilya
at kalunsuran, ng mga organisado at di organisado, at paminsan-minsa’y ng
mga kabataan at matatandang makata. Ang porma ng mga tula’y maaaring sa
malayang taludturan o may tugma’t sukat, may parikala o wala, humihiyaw o
mapaglimi. Ginagamit nila ang kolektibong pagsusulat tulad ng rengga (Indonesia)
o ang kaparaanan ng pangkaraniwan nilang gawain, tulad ng pagtuturo ng
alpabeto o political economy o ng pagtatala ng datos sa panlipunang
pagsisiyasat.
Sa mga makabayang
makatang nakabase sa lunsod, katangi-tangi ang mabilis nilang pagtugon sa
maiinit na usaping hinaharap ng mamamayan sa araw-araw. Katulong sa
pagbubuo ng kanilang mga tula ang mga impormasyong nakakalap sa masmidya,
sa mga organisasyong pulitikal, pagmamasid sa kapaligiran at sa kanilang
sariling karanasan sa pagkilos. Dagdag na init sa damdamin at pagkilos ang
kanilang mga tula sa malawakang mga kampanya sa mga unang taon ng siglong
ito, tulad ng kampanya laban sa pambobomba at okupasyon sa Iraq ng mga
pwersang militar ng Estados Unidos at ng Coalition of the Willing, kasama
na ang Pilipinas; sa pamamaslang ng mga lider at kasapi ng mga militanteng
organisasyon at unyon ng mga manggagawa at magbubukid (tulad ng sa Nestle
at Hacienda Luisita), at mga peryodistang nagsisiwalat ng katotohanan; sa
ilihitimong paghahari ni Gloria Arroyo; sa gang rape sa isang Pilipina ng
mga sundalong Amerikano sa Subic, at sa VFA na muling nagbibigay-laya sa
mga dayuhang sundalo na yurakan ang pambansang soberanya; sa imposisyon ng
E-VAT, at iba pang mga problemang iniuugat sa pamumuno ni Arroyo.
Tugong Taktikal ng
Panulaan
Ang ganitong pagtugon
ay maaaring tawaging TPR (Tactical Poetry Response o tugong taktikal ng
panulaan) sapagkat umaayon sa layunin ng mobilisasyon ng mga pwersa sa
aktwal na kampanya. Ang panulaang ito ay nakaakma sa aksyong masa,
diretso sa paksa at panawagan, palasak at malawak ang mga imahen, idea,
damdamin at diwa. Pangunahing halimbawa nito ang matatawag na mga tula ng
lansangan sa lunsod at nayon, tulad ng “Kalatas sa Nag-uumulul na Tanda ng
mga Panahon” ni Noel Sales Barcelona para sa kampanyang “Oust Gloria,” at
ng “Mga Bukas na Liham sa Hacienda Luisita” ni Alexander Martin Remollino
para sa kampanya ng mga manggagawa at magbubukid sa Hacienda Luisita. May
iba rin namang mga katangian ang ibang mga tula sa TPR, tulad ng
pamamayani ng ironya sa mga tula in Rustum Casia (“Posterized,” “Luisita”)
at Ronalyn Olea (“Hacienda Luisita”), o ng pagkonsentra sa isang detalye
sa “Masaker” ni Usman Abdurajak Sali, o ng malawig na pagbubuo ng parikala
sa “Mga Paru-paro sa Azucarera” ni Kristian Cordero.
Tugong Istratehiko
ng Panulaan
Ang isa pang tipo ng
pagtugon ay maaaring tawaging SPR (Strategic Poetry Response o tugong
istratehiko ng panulaan). Ang mga tula sa kategoryang ito ay tumutugon sa
pangangailangan ng malawakan at matagalang paghahanda at pagpapaunlad ng
lahat ng pwersa para tiyakin ang kaligtasan at tagumpay ng kilusan. May
kagyat na mga okasyong nakapaloob sa malalaking proyekto tulad ng armadong
pakikibaka, rebolusyong agraryo, paggugubyerno, o hayag na kilusang masa,
o kaya’y mga okasyon sa pagdiriwang sa mahahalagang araw ng kilusan, o
kaya’y sa pulong-masa, iskuling, kasalan, luksang-parangal, sesyon sa
pagpuna-at-pamumuna-sa-sarili at iba pa. Nagbibigay-daan ang mga okasyong
ito para makalikha ng mga tulang ang kahalagaha’y lumalampas sa
pangangailangan ng partikular na okasyon at mangyaring may paulit-ulit na
paggamit sa mahaba-habang panahon.
Alam natin ang
nilalaman at porma ng ganitong panulaan mula pa sa umpisa: ito ang mga
tula nina Andres Bonifacio, Jose Corazon de Jesus, Amado Hernandez, Jose
Ma. Sison, Wilfredo Gacosta, Emmanuel Lacaba at iba pa, mga tulang
hanggang ngayo’y nananatiling makahulugan para sa mga rebolusyonaryong
pwersa at mamamayan. Ang ganitong mga tula ay nakatuon sa pagpapatatag at
pagpapalawak ng mga pwersa para sa matagalang pakikibaka. Sa kasalukuyang
siglo, mababanggit ang mga bagong likha sa nayon at lunsod, tulad ng
“Binabago ng Partido ang Lahat” ni Ka Dario, ang “Paglingkuran ang
Sambayanan” ni Ka Joven o ang “Tres/Otso sa Ikatatlumpu” ni Mario Ruso.
Ang iba namang tula
ay nakabatay sa indibidwal na karanasan at pagmumuni-muni ng mga makata.
Karaniwa’y likha ng mga pwersa mula sa uring burgis at petiburgis: matalas
ang pakiramdam sa kanilang bagong kapaligiran at karanasan, laging handang
matuto at magbago at sa tuwina’y sinusukat ang sukdulan ng kanilang
pagmamahal at paninindigan. Nasa kategoryang ito ang mga tulang
“Pag-aaral sa Oras,” “Ang Pakikipagkamay” at “Wika” ni Ting Remontado, ang
“Tula’t Awit” at “Pasalubong” ni Sonia Gerilya, ang “Datos ng Buhay” ni
May Amor, at ang “To my first-born” ni Ka Pinay; at sa kalunsuran, ang
simponya ng pamimighati at pananagumpay, ang “Kasama” ni Oliver Ortega.
Isinasama rito bilang
eksibit ang teksto ng dalawang tula, ang “Walang Pag-aari” ni Sikhay Laya
at “Datos ng Buhay” ni May Amor bilang halimbawa ng SPR. Kapwa sila
tungkol sa pag-aaral/pagtuturo sa hanay ng mga manggagawa at magbubukid,
mga tulang naglalarawan ng pedagodyi at pagsusuring panlipunan para sa
edukasyon at pagkilos ng mga uring api para sa isang maaliwalas na
kinabukasan.
Sa labas ng paradaym
ng TPR at SPR ay umiiral ang dalawang uri ng panulaan. Sa isang dulo ay
ang misterium tremendum ng panulaang hermetiko, at sa kabilang dulo
naman ay ang mga tulang sumasalipawpaw sa sub specie aeternitatis!
Patay na ang
Panulaan?
Noong Agosto 24 ng
taong nakaraan (2004), sa isang simposyum para sa Buwan ng Wika tungkol sa
panulaang Filipino na itinaguyod ng UP Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas at Oragon Poets Circle, sinabi ng panauhing
tagapagsalitang Fidel Rillo na patay na ang kontemporaryong panulaan hindi
lang sa Pilipinas kundi sa buong daigdig. Sinang-ayunan ito ni Virgilio
Almario, at sinisi ang mga kritiko dahil hindi nila ginagampanan ang
kanilang tungkulin bilang tagapamagitan sa makata at odyens.
Marahil, ang ganitong
panggugulantang ay isa lang probokasyon dahil sila mismo’y sikat na mga
makatang patuloy na naglalabas ng kanilang obra. Hindi naman siguro lingid
sa kanila, halimbawa, na noong 2002, ilandaang makatang Amerikano ang
nagsumite ng ilanlibong tula sa US Congress na nagpapahayag ng kanilang
pagtutol sa pambobomba at okupasyon ng kanilang gobyerno sa Iraq. Sa
ating bayan, hindi rin kaila sa kanila ang ilandaang tulang nalikha,
nalimbag at naitanghal bilang ambag sa mga kampanyang masa (na sa ilang
pagkakataon kamakailan ay nilahukan nila). Noong 2002, 2003 at 2004,
idinaos ang malalaking pagtatanghal tungkol sa buhay at panulaan nina
Amado V. Hernandez at Jose Ma. Sison. Noong 2002, pinamunuan mismo ni
Almario ang Asia-Pacific Conference-Workshop on Indigenous and
Contemporary Poetry bilang pagkilala sa umiiral na panulaan sa rehiyon.
Pero sa hindi
sinasadya’y natukoy nila ang isang epekto ng rebolusyong pangkultura, na
walang iba kundi ang unti-unting pagpawi ng mga gawi sa pag-iisip at
pagkilos na humahadlang sa pagsusulong ng mga pagbabago sa lipunan.
Tinangkang salungatin ni Almario ang ganitong pagsulong ng rebolusyong
pangkultura noong 1982 (“Ang Makata sa Albanya: Isang Pagsusuri sa Tulang
Makabansa”) at inulit noong 2000 (“Kapag Isinangkot ang Pagtula: Ang
Panulaang Filipino tungo sa Bagong Milenyo”). Sa panulaang Pilipino, si
Almario ang tagabandila ng “pag-iiba ng paksa.” Hindi lang iyan: siya ang
pangunahing tagatuligsa ng kasalukuyang panulaang bahagi ng tinatalikuran/pinagtataksilan
niyang “mahabang tradisyon ng panlipunang pakikisangkot ng panulaang
Filipino.”
Ano ba ang halaga ng
tula sa lipunan? Ipinaliwanag na ito nina Lenin, Mao Zedong at ng makatang
Aprikanong Aime Cesaire, at nitong huli’y ng Latinong Amerikanong
manunulat na Eduardo Galeano, na nagwika: “Ang sabihing mababago ang
realidad sa pamamagitan lamang ng panitikan ay isang kabaliwan o
paghahambog. Sa palagay ko, isa ring kalokohan na itatwang nakakatulong
ito sa pagbabago.”
Ang halaga ng tula ay
sinusukat sa sugpungan ng rebolusyong pangkultura at sistemang
malakolonyal at malapyudal, ng rebolusyong pangkultura at digmang bayan,
ng rebolusyong pangkultura at sosyalistang konstruksyon; sa maikling
salita, sa sugpungan at ugnayan ng kultura at pulitika. At alam na natin
kung alin ang mapagpasya. Ganito, sa palagay ko, ang ibig iparating ng
rebolusyonaryo-makatang Ting Remontado sa kanyang awit:
Kaya nga’t buhay mismo ay
alay
Di lang luha, sigaw, tula
at awit
Himala at pangako’y wala
ang langit
Sa harap ng dahas buhay
makakamit
Kaya nga’t alay mismo ang
buhay
Ngayo’y di na kaila sa
akin kung bakit
(“Dahil”)
Posted by Bulatlat
Binasa noong 18 Nobyembre 2005 sa
“Asintado: Ang Makata sa Panahon ng Krisis” sa Bulwagang Rizal,
U.P.
Faculty Center. Inisponsor ang simposyum ng KM64.
Ang mga tulang binanggit ay matatagpuan sa:
Ulos, Antolohiang 40: Mga
tulang alay sa mga martir na kabataan, tsapbuk at manipesto ng KM 64,
at Anahaw, mga tula, salin at awit nina Sonia Gerilya at Ting
Remontado.
BACK TO
TOP ■
PRINTER-FRIENDLY VERSION ■
COMMENT
© 2005 Bulatlat
■
Alipato Publications
Permission is granted to reprint or redistribute this article, provided
its author/s and Bulatlat are properly credited and notified.
